Այդ ուսանողի անունն էր Ալբերտ Էյնշտեյն

Աշխարհում մի քանի հավերժական բան կա. տիեզերքն ու Ալբերտ Էյնշտեյնին վերագրվող հիմար պատմությունները: Ու ես վստահ չեմ տիեզերքի առումով:

Պատմությունները սովորաբար ընդհւնուր սցենար ունեն: Համալսարանում դասախոսություն է, դասախոսն ինքնահավան աթեիստ է, դասախոսն ինչ-որ բան է ասում, ուսանողներից մեկը սրամտորեն իր «պորտը տեղն է դնում» ու ապացուցում, որ աթեիստը սխալ է, իսկ աստված գոյություն ունի:

Հետո գնում են լիքը վեճեր պատմության թեմայով, մինչև պատմությունը մեռնում է, թաղվում, մինչև հերթական դիլետանտ ապոլոգետն այս պատմության զոմբին չարթնացնի՝ մի քանի փոքր մանրուքներ մեջը հղկելով:

Ես երբեք չեմ տեսել, որ պատմությունը ցիտողները նշեն, թե կոնկետ որ թվականին ու որ համալսարանում է տեղի ունեցել միջադեպը, ինչ էր դասախոսի անունը, որն է պատմության աղբյուրը: Այսինքն՝ մենք չենք կարող նույնիսկ հաստատել, որ միջադեպն իրոք տեղի է ունեցել:

Մենք կարող ենք ենթադրել, թե ինչու հենց Էյնշտեյնը. կրոնին սովորաբար հակադրում են գիտական դրույթներ, ու երբ չես կարող գիտական դրույթներին գիտականորեն հակադարձել, շատ հարմար է ձեռքի տակ ունենալ պատմություն, որի մեջ խիստ հեղինակավոր գիտնական կպաշտպանի կրոնը: Էյնշտեյնը շատ հեղինակավոր ու պոպուլյար գիտնական է, որի անունը գրեթե բոլորը գիտեն, բայց գրեթե ոչ մեկը, բացի կոնկրետ նեղ մասսայից, իրականում չի հասկանում իր գիտական աշխատանքը: Իդեալական թեկնածու՝ իր շուրջ միֆեր հյուսելու համար: Եկեք համաձայնենք, որ պատմությունն այդքան տպավորիչ չէր լինի, եթե այն վերագրվեր, ասենք, Սատյենդրա Նաթ Բոզին:

 Ու ու դեռ պատմության տեքստը չկարդացած՝ մենք արդեն կարող ենք որոշակի վստահությամբ պնդել, որ ոչ մի հիմք չկա համարել, թե պատմությունն իրոք տեղի է ունեցել, ու որ տեղի է ունեցել Էյնշտեյնի հետ:

Բայց անցնենք պատմությանը: Միգուցե պատմությունը հորինված է, բայց որպես առակ իր մեջ ինչ-որ խելացի իմաստ է պարունակում: Եկեք շանս տանք իրեն:

Այս անգամ պատմությունն ինձ հասել է հետևյալ տեքստով.

Մի խելացի պրոֆեսոր մի օր համալսարանում մի հարց տվեց իրուսանողներին.
- Այն ամենը, ինչ գոյություն ունի, Աստծո կողմի՞ց է ստեղծված:

Ու ես միանգամից ստիպված եմ ընդհատել պատմությունն ու հարցնել. ո՞ր առարկայի դասախոսության ժամանակ, ի՞նչ կոնտեքստում: Ինչքանո՞վ դասախոսի կվալիֆիկացիան կապ ունի կրոնի ու աստվածաբանության հետ:

Մի ուսանող խիզախորեն պատասխանեց.

- Այո, ամեն ինչ Աստված է ստեղծել:

Ըստ քրիստոնեության, թե ինչ ու ինչպես է ստեղծել աստված՝ առաջին անգամ նկարագրված է Հին Կտակարանի առաջին գրքի ամենասկզբում (Ծննդոց 1, 2): Դասախոսը հարց է տալիս, ուսանողը պատասխանում է մի քիչ մակերեսային, բայց, ընդհանուր առմամբ, ըստ քրիստոնեական հավատի:

- Մի՞թե այն ամենը, ինչ կա աշխարհում, Աստված է ստեղծել:

- Այո, պարոն,-պատասխանեց ուսանողը:

Մենք նորից վերահաստատում ենք պատմության սկիզբն ու կարող ենք ենթադրել շարունակությունը: Պրոֆեսորը, թույլ տալով ուսանողին վերահաստատել իր պնդումն իր ձևակերպմամբ, իրեն տրամաբանական թակարդի մեջ է գցել, որ ուսանողը չկարողանա իր պնդումը փոխել կամ վերամեկնաբանել: Շարունակենք:

Այնուհետև պրոֆեսորը հարցրեց.
- Եթե Աստված ամեն ինչն է ստեղծել, ապա նա ստեղծել է նաև Չարիքը, քանզի այն գոյություն ունի: Համաձայն այն սկզբունքի, որ մեր արարքները սահմանում են մեր ով լինելը, ապա Աստված Չարիքն է:

Այս հատվածում ես շատ մեծ խնդիր եմ տեսնում պատմության ներքին տրամաբանության մեջ, ու ինձ ակնհայտ է, որ հեղինակի ունակությունն ու գիտելիքներն այստեղ սպառվել են:

Նախ՝ որտեղի՞ց ծագեց այդ սկզբունքը: Արդյո՞ք հնարավոր է մեկին սահմանել իր մի արարքով՝ անտեսելով իր մնացած բոլոր արարքները: Արդյո՞ք ենթադրյալ սկզբունքը, որ կիրառելի է մարդկանց նկատմամբ, կիրառելի է բոլոր էակների նկատմամբ, ներառյալ աստվածներին:

Բացի դրանից, հեղինակն ակնհայտորեն Աստվածաշնչից անգրագետ է, հակառակ դեպքում կիմանար Եսայի 45:7-ի մասին, որտեղ ասվում է՝ «Ես եմ, որ հաստատեցի լոյսը եւ ստեղծեցի խաւարը, ես եմ, որ խաղաղութիւն եմ անում եւ հաստատում չարը, ես եմ Տէր Աստուածը, որ կատարում եմ այս ամէնը»: Ու Աստվածաշնչի ընդամենը մեկ տողը պատմության ամբողջ հետագա տրամաբանությունը քանդում է: Աստված բառացի ասում է, որ ինքն է հաստատում չարը:

Լսելով այս պատասխանը` ուսանողը մի պահ լռեց: Պրոֆեսորը շատ գոհ էր ինքն իրենից, նա ևս մեկ անգամ հայտարարեց, որ Աստծո հավատքը լոկ միֆ է:

Մենք հասել ենք պատմության կուլմինացիային նախորդող կետին, որտեղ կեղծ տպավորություն է ստեղծվում, թե «չար պրոֆեսորը» հաղթել է, «բարի հավատացյալները»՝ պարտվել: Սա անմիջապես պիտի նախորդի հաղթական կուլմինացիային՝ հեղինակը մի քիչ հասկանում է, թե ինչպես դրամատիզմ ստեղծել իր պատմության մեջ: Վան Դամի կռիվ-կինոների նման. չարը ծեծում է Վան Դամին, թվում է՝ ամեն ինչ կորած է, հետո կինոյի տղան իր մեջ ուժ է գտնում վեր կենալ ու հաղթել չարին՝ հանդիսատեսի մոտ էյֆորիկ, հաղթական զգացողություն ստեղծելով:

Բայց ես պատմության այս հատվածի մեջ նույնպես խնդիր եմ տեսնում: Եթե նույնիսկ դասախոսի ասածը ճիշտ լիներ (իսկ մենք արդեն ֆիքսել ենք, որ այն թե՛ խորքային տրամաբանության խնդիր ունի, թե՛ հարցն իր պատասխանն ունի Աստվածաշնչում), ես չեմ հասկանում, թե ինչպես կարող է աստծո բարի կամ չար լինելու մասին պնդումից բխել, արդյոք աստված կա, թե չկա:

Ու իրականում երևում է, որ աստծո գոյության մասին բանավիճող հավատացյալների համար շատ բանավեճեր այսպես են ընկալվում. դիմացինն ինչ-որ բարդ բան է ասում, դու չես հասկանում իր ասածը, չես ուզում հասկանալ, բայց ուզում ես հակադարձել, ու չես կարողանում:

Ու մնում է հորինել պատմություններ, հորինել բանավեճեր, որտեղ հորինված հերոսը բոլոր հավատացյալների անունից վերջապես կհաղթի «չար աթեիստներին»: Ինչպես դպրոցում քնելուց առաջ պատկերացնում էիք, թե ինչպես եք ձեզ նեղացնող, ձեզանից ուժեղ երեխաներին ծեծում:

Բայց ուշադիր զննության դեպքում պատմության ներքին տրամաբանությունն արդեն քանդվել է, կարիք չկա այն շարունակել: Բայց մենք, քանի որ մազոխիստ ենք, կշարունակենք:

Մեկ ուրիշ ուսանող բարձրացրեց ձեռքը և ասաց.

- Պրոֆեսոր, կարո՞ղ եմ ձեզ մի հարց տալ:

- Ի՞նչ հարց: Իհարկե, կարող ես, համեցիր:

Ուսանողը ոտքի կանգնեց և պատասխանեց.

- Պրոֆեսոր, ցուրտը գոյություն ունի՞:

- Այդ ի՞նչ հարց է, իհարկե, գոյություն ունի: Դու երբեք չե՞ս մրսել միթե:

Այստեղ մենք կարող ենք որոշակի վստահությամբ ասել, որ պատմությունը գրված է եղել այլ լեզվով, հետո թարգմանվել հայերեն, որովհետև բառախաղը, որն օգտագործում է մեր երևակայական ուսանողը, հայերենում այնպես չի աշխատում, ինչպես, օրինակ, անգլերենում, որտեղ «սառը» և «ցուրտ» բառերը երկուսն էլ cold են:

Ամբողջ լսարանը ծիծաղեց ուսանողի առաջին հայացքից անմիտ թվացող հարցի վրա:

Մենք շարունակում ենք աճեցնել underdog հերոսի պատկերը՝ ինքը, թվում է, արդեն պարտված է, ոչ ոք իր ուժերին չի հավատում, բայց դրանից իր հաղթանակն էլ ավելի դրամատիկ, էլ ավելի հերոսական է դառնալու:

Երիտասարդը պատասխանեց.

- Իրականում, պարոն, ցուրտը գոյությունը չունի: Ֆիզիկայի օրենքների համաձայն՝ այն, ինչ մենք համարում ենք ցուրտ, իրականում տաքության բացակայությունն է: Բացարձակ զրոն (−273.15 աստիճան ըստ Ցելսիուսի սանդղակի) տաքության իսպառ բացակայությունն է, երբ ամբողջ մարմինը դառնում է իներտ և անընդունակ փոխազդելու այլ մարմինների հետ այդ ջերմաստիճանի պայմաններում:

 Ու նորից՝ պատմության ներքին տրամաբանությունը շարունակում է քանդվել, քանի որ հեղինակը բնավ չի հասկանում, թե ինչի մասին է խոսում, ու ոլորտից շատ կցկտուր գիտելիքներ ունի:

Պրոֆեսորը խոսում է ցրտի մասին՝ որպես զգացողություն, ուսանողը խոսում է սառնության մասին՝ որպես ֆիզիկական նկարագիր: Ու ոչ, սառնությունը տաքության բացակայությունը չի: Եթե գիտականորեն խոսենք, ամեն նյութ ունի ջերմային էներգիա՝ իր մոլեկուլները շարժվում են կոնկրետ էներգիայով: Բացարձակ զրոյի դեպքում մոլեկուլները չեն շարժվում: Ցուրտն ու տաքը հարաբերական հասկացություններ են, ու նյութի ֆիզիկական հատկանիշները չեն բնութագրում:

Ուսանողը շարունակեց. 

-Պարոն, իսկ մթությունը գոյություն ունի՞: 

- Իհարկե, գոյություն ունի,-առանց վարանելու պատասխանեց պրոֆեսորը:

Ու նորից՝ մենք չենք ֆիքսում, թե ինչ է խավարը՝ երևույթ, ընկալում, փիլիսոփակայական հասկացություն, թե ինչ:

-Դուք այս անգամ էլ ճիշտ չեք, պարոն: Մթություն նույնպես գոյություն չունի: Մթությունն, իրականում, լույսի բացակայությունն է: Մենք կարող են ուսումնասիրել լույսը, բայց ոչ մթությունը: Մենք կարող ենք Նյուտոնի պրիզմայի օգնությամբ տարրալուծել լույսը և ուսումնասիրել ամեն գույնի ալիքի երկարությունը և այլ հատկություններ: Դուք չեք կարող չափել մթությունը: Լույսի ալիքը կարող է թափանցել մթության մեջ և ճեղքել այն: Ինչպե՞ս եք Դուք ի զորու իմանալ, թե ինչքան մութ է տարածությունը: Սակայն Դուք կարող եք չափել լույսի առկայությունը տարածության մեջ: Մթության հասկացությունը մարդ օգտագործում է բնութագրելու համար լույսի բացակայության դեպքում տեղի ունեցող երևույթների էությունը:

Ու նորից՝ հեղինակը ցուցադրում է իր անգրագիտությունը ոլորտում: Այո, կոնկրետ իմաստով խավարը լույսի բացակայությունն է: Մենք սահմանեցինք խավարը որպես երևույթ ու հաստատեցինք, որ այն որպես երևույթ գոյություն ունի (լույսի բացակայությունն է): Այո, լույսի բացակայությունը հնարավոր չի ուսումնասիրել նույն սկզբունքներով, ինչով լույսն ենք ուսումնասիրում, ինչպես վակումը (նյութի բացակայությունը) չենք կարող ուսումնասիրել նույն սկզբունքներով, ինչ ուսումնասիրում ենք նյութը: Նյուտոնի պրիզմայի միջոցով հնարավոր չի լույսի ալիքի երկարությունն ուսումնասիրել, լույսի ալիքի երկարությունն առաջին անգամ հաշվարկել է Թոմաս Յունգը՝ ինտերֆերենցիայի նախշերի միջոցով:

Ինձ առնվազն տարօրինակ է թվում, որ մարդիկ խցկվում են մի ոլորտ, որից չեն հասկանում, համեմում են իրենց տեքստը տերմիններով, որոնցից տեղյակ չեն, միայն որ տեքստն ավելի համոզիչ հնչող ու գիտական դարձնեն: Ու դա, իմ կարծիքով, ինտելեկտուալ առումով շատ, շատ անազնիվ է:

Վերջիվերջո, երիտասարդը հարցրեց.

-Պարոն, իսկ Չարիքը գոյություն ունի՞:

Այս անգամ անվստահորեն պրոֆեսորը պատասխանեց.

- Իհարկե, ինչպես ես արդեն ասել եմ: Մենք այն տեսնում ենք ամեն օր: Մարդկանց մեջ եղած դաժանությունը, բազմաթիվ հանցագործություններ և բռնությունը ամբողջ աշխարհով տարածված… Այս օրինակները ոչ այլ ինչ են, քան Չարիքի դրսևորումներ:

Ուսանողը պատասխանեց.

-Չարիքը գոյություն չունի կամ գոնե գոյություն չունի Նրա համար: Չարիքը Աստծո բացակայությունն է: Այն նման է ցրտին ու մթությանը, բառ` մարդու կողմից ստեղծված, բացատրելու համար Աստծո բացակայությունը: Աստված չի ստեղծել Չարիքը: Չարիքը հավատը կամ սերը չէ, որը գոյություն ունի ինչպես լույսն ու ջերմությունը: Չարիքը մարդու սրտի
աստվածատուր սիրո բացակայության արդյունքն է: Դա նման է ցրտին, որ գալիս է տաքության բացակայության դեպքում, կամ մթությանը, որ վրա է հասնում, երբ չկա լույս…

Կարծում եմ՝ բոլորս էլ կարող ենք համաձայնել, որ չարիքը բառ է, որով մարդիկ բարոյական դատողություն են կատարում այս կամ այն երևույթի մասին: Ինչպես բարիքը: Սերը նույնպես բառ է, որով մարդիկ բնութագրում են կոնկրետ երևույթներ: Իրենք ավելի սուբյեկտիվ, մարդուն հատուկ բնութագրեր են, որոնք հնարավոր չի հավասարեցնել լույսի առկայությանն ու բացակայությանը:

Պատմության այս մասը մի անեկդոտ է հիշեցնում, որ մեկը տրամաբանության գիրք է կարդում: Էն որ վերջում ասում է՝ «ի՞նչ ա լոգիկան - ապեր, որ շատ երկար չբացատրեմ, դու նույնասեռական ես»:

Ուսանողը կատարում է Ա պնդում, Բ պնդում, որոնք արդեն շատ մեծ տրամաբանական սխալներ ունեն, հետո դրանցից ելնելով կատարում է Գ պնդում՝ օգտվելով ձևակերպումների նմանությունից, բայց ցույց չտալով, թե ինչպես է Գ պնդումը բխում Ա ու Բ պնդումներից:

Ու սա իրականում շատ լավ բնութագրում է կրոնի թեմայով բանավեճերի մեծ մասը: Դու տրամաբանական շղթաներ ես կառուցում, փաստերով հաստատում ասածդ, իսկ դիմացինը ցատկոտում է իրար հետ կապ չունեցող հասկացությունների միջև:

Պատմությունն, իհարկե, ավարտվում է ուսանողի տրիումֆով:

Պրոֆեսորը նստեց:

Այդ ուսանողի անունն էր Ալբերտ Էյնշտեյն:

 Այդ ուսանողը, կներեք, բայց անգրագետ իդիոտ էր, իսկ այս ամբողջ պատմությունը՝ բանավեճերում բազմիցս պարտված կիսագրագետ մարդու ֆանտազիա, որովհետև պատմությունն այնպիսին է, ինչպիսին իրեն գրում ես: Պատմության մեջ շատ հեշտ է օպոնենտին հաղթել՝ ինքը քեզ չի պատասխանում, ինքն ասում է այն բառերը, որոնք դու ինքդ կդնես իր բերանի մեջ:

Այս պատմությունը նրա մասին չի, թե ինչպես են իրար հետ բանավիճում աթեիստն ու հավատացյալը: Այս պատմությունը նրա մասին է, թե ինչպես է հավատացյալը կռիվ տալիս սեփական շողքի հետ: Որովհետև «խելացի պրոֆեսորն» ու «հնարամիտ ուսանողն» ընդամենը հեղինակի էգոյի իրար դեմ կռվող մասեր են, ու երկուսն էլ նույն արատավոր, հակատրամաբանական մտածողական մոդելներն են արտահայտում:

Բայց ինչու՞ կանգ առնել սրա վրա: Ինչու՞ չհորինել պատմություն, որտեղ սատանան գալիս է քո հոգին խաթարելու, ու դու կռվում ես իր հետ՝ Մորտալ Կոմբատի լավագույն ավանդույթներով, հաղթում ու փրկում ամբողջ մարդկության հոգիները: Նրանք, ովքեր ուզում են հավատալ, որ այս հիմար պատմությունն իրոք ապացուցում է աստծո գոյությունն ու աթեիզմի գաղափարական սնանկությունն ու իրոք Ալբերտ Էյնշտեյնի կյանքի էպիզոդ է, կարծում եմ՝ շատ դեպքերում դրան էլ կհավատան:

Ես խնդիր չունեմ մարդկանց հավատի հետ: Հավատն ու գիտությունը կոնֆլիկտ չունեն, քանի դեռ մարդիկ չեն փորձում հավատը մտցնել գիտության ոլորտ, չեն փորձում գիտական երևույթների մասին դատողություններ անել՝ հավատի հիման վրա: Ես մարդկանց հավատի հետ խնդիր չունեմ, ես խնդիր ունեմ մարտնչող տգիտության հետ: Իսկ այս պատմությունը հենց մարտնչող տգիտության ծնունդ է, ոչ թե հավատի:

Ու միայն մարտնչող տգետները կարող էին նման հիմար պատմության հիման վրա մի ամբողջ ֆիլմ նկարահանել (Հարոլդ Կրոնկ, God is not dead, 2014)։

Իսկ այ սա հավատի ծնունդ է.

---

Tweet